IDADI YA WAGOMBEA URAISI YAONGEZEKA
IDADI ya wagombea wanaochukua fomu kwa ajili ya kuwania kuteuliwa na Chama Cha Mapinduzi (CCM) jana walifikia 39 baada ya mwanachama wake, Ritha Ngowi kuchukua fomu.
Ngowi, mkazi wa Dar es Salaam, anakuwa mwanamke wa tano kuchukua fomu, ambapo waliochukua fomu wa awali ni Balozi Amina Salum Ally, Waziri wa Katiba na Sheria Dk Asha-Rose Migiro, Dk Mwele Malecela na Monica Mbega.
Katika mkutano wake na waandishi wa habari alisema yeye ni msomi ambaye ana shahada ya Maendeleo ya Jamii na pia amepitia kozi mbalimbali katika ngazi za diploma na cheti. Alisema vipaumbele vyake vitakuwa ni kwenye sekta ya elimu na uchumi.
“Nimeguswa sana na kuamua kugombea nafasi ya Urais lengo langu kubwa ni kutaka kuboresha elimu na Uchumi” alisema.
Alisema iwapo atachaguliwa kuwa Rais atahakikisha kila Mtanzania anapata elimu ya msingi na asiwepo Mtanzania asiye na uwezo wa kupata kipato na atahakikisha Watanzania wanawezeshwa ili kuwe na uzalishaji.
Kwa upande wa uchumi alisema atamairisha vivuko kwa ajili ya kupunguza foleni, na wakulima watapatiwa pembejeo na mazao yao yatatafutiwa masoko.
Hata wafanyabiashara kazi zao katika mazingira mazuri na wafanyakazi wa serikali watapata mishahara mizuri itakayowezesha wananchi kuishi maisha yenye viwango. Alisema atarekebisha mishahara kuanzia ngazi ya chini.
“Unaweza kuona mtu anapokea mshahara wa Sh 350,000 hadi 450,000 anapanga nyumba na analipa ada, maslahi yao lazima yarekebishwe,” alisema.
Alipohojiwa kama ana sifa 13 za mgombea wa CCM anavyo alisema anazo sifa hizo zote ndio maana amejitokeza. Pia alipohojiwa atatanuaje tatizo la rushwa iwapo ataingia madarakani, alisema ili kuondoa tatizo la rushwa jambo la kwanza ni kudhibiti vyanzo hivyo.
Alisema kutakuwepo na mikakati ili fedha zote zinazokusanywa zifike kwenye vyanzo husika na huduma zifike mahali panapostahili.
Katika historia yake alisema amewahi kufanya kazi Shirika la Uchumi na Maendeleo ya Wanawake Tanzania (Suwata) pia aliwahi kufanya kazi Chama cha Wasioona Tanzania, pia mmiliki wa shule ya sekondari ya Jostihego iliyopo Kibaha mkoani Pwani.
Mawaziri 2 warudisha fomu Wakati huo huo, mawaziri wawili wanaowania kuteuliwa na CCM, kuwa wagombea wa nafasi ya Urais jana walirudisha fomu. Waliorudisha fomu ni Waziri wa Ujenzi, Dk John Magufuli na Waziri wa Kilimo na Ushirika Steven Wassira.
Balozi Karume Mgombea mwingine, Balozi Ally Karume alirejesha fomu yake saa 10.35 jioni. Alichukua fomu hiyo Juni 4, mwaka huu na kwenda kutafuta wadhamini katika mikoa mbalimbali ya Bara na Visiwani, mwenyewe akisema amepata wadhamini wa kutosha na wengine wa ziada.

back to top

 

WAZIRI wa Maliasili na Utalii Lazaro Nyalandu amesema CCM ni chama pekee nchini ambacho kimefanikiwa na kinaendelea kupanua wigo wa demokrasia.
Nyalandu ni miongoni mwa wanachama wa chama hicho nchini waliotia nia ya kugombea nafasi ya urais katika uchaguzi ujao, aliyasema hayo jana wakati anazungumza na viongozi na wanachama wa CCM wilayani Masasi waliojitokeza kumdhamini.
Alisema hakuna tunu bora nchini zaidi ya kuendeleza umoja, amani na mshikamano uliopo hivi sasa ndani ya chama hicho huku akitoa mwito kwa wagombea wenzake ndani ya chama kuacha kukitia madoa chama na hata wao wenyewe, kwani kwa sasa CCM inahitaji umoja.
Alisema wana CCM nchini waondoe tofauti zao kwa kuwa ndiyo silaha pekee itakayoirudisha madarakani ambapo pia aliwaasa watanzania kupinga vitendo vyote vya kibaguzi, udini, ukabila na hata tofauti za rangi na kwamba endapo CCM kitampa ridhaa ya kuwa mgombea wa urais atahakikisha vitendo hivyo vinabaki kuwa historia.
Kwa mujibu wa Nyalandu, amekuwa CCM kwa muda mrefu sasa na kwamba kwa sasa Mungu ameruhusu kizazi kingine kipate fursa ya kuongoza nchi lengo likiwa ni kujenga uchumi imara kwa kutumia rasilimali zilizopo ikiwemo gesi, mafuta, milima pamoja na hifadhi za Taifa.

back to top

Jisajili Nasi

User Name

Password

Remember Me

TAFSIRI YA KISAYANSI NA TEKNOLOJIA (TAFSIRI YA KIUFUNDI)

Kazi ya tafsiri haifanywi kiholela bali huzingatia baadhi ya hatua ili kufikiwa kiufanisi. Kwan kumrejelea Mwansoko (2006), anabainisha hatua zifuatazo:

Kwanza, mfasiri akabiliwapo na matini ya sayansi na teknolojia kwanza aisome kwa makini ili kuelewa maudhui yake. Lengo ni kufanya matini lengwa iakisi matini chanzi kiujumbe, zaidi ni kupigia mistari katika maneno magumu ili kuweza kuyatafutia maana katika vyanzo mbalimbali kama vile, kamusi ili kufanikisha zoezi la tafsiri.

Pili, ni kutathimini ubora wake.  Mfasiri anapaswa kuchunguza ubora wa matini chanzi, ili kuangalia kiwango chake cha urasimi yaani umaalumu kwa mfano; istilahi zilizotumika ni za kisayansi, mifano iliyotolewa inahalisika kisayansi, au mambo yanayoongelewa ni ya kisayansi. Jumla ya mambo haya yanatakiwa kuzingatiwa na mfasiri kwani yanathibitisha  uhai wa matini ya kiufundi.

Tatu, baada ya kuchambua matini yako ifasiri hasa kwa mkabala wa sentensi kwa sentensi. Mkabala huu unasisitizwa kwani unaeleweka zaidi kuliko wa neno kwa neno ambao kimsingi huweza kutuletea maana tenge katika tafsiri.

Nne, iweke tafsiri yako katika umbo linalotakiwa na mteja wako. Mfano; kama unafasiri kwa ajili ya shirika fulani la uchapishaji fuata mtindo wa machapisho ya shirika hilo kwa kuzingatia machapisho ya awali, na kama unafasiri gazeti au jarida fuata mtindo wa uandishi wake.

Baada ya kuangalia hatua za kufuata katika kufasiri matini za kisayansi na teknolojia, ufuatao ni mtindo wa lugha ambao mara nyingi hutumika katika kufasiri matini hizo:

Mwansoko (1994) na (2006), ameonesha mtindo wa lugha unaotumika katika tafsiri ya kiufundi (sayansi na teknolojia). Kwa kawida, lugha inayotumika katika tafsiri ya kiufundi huwa na lengo la kueleza usahihi na ukweli wa mambo yanayojadiliwa. Hivyo nia ya mwandishi hapo sio kusisimua au kuibua hisia au maono ya wale wanaomsoma au kumsikiliza, bali ni kutoa taarifa tu kama ilivyo. Lugha inayotumika katika tafsiri ya kiufundi kwa kawaida haina mhemko au jazba, ni ya msimamo wa katikati. Kutokana na sifa hizo tunapata mambo yafuatayo:

Hutumia sana kauli za kutendwa. Kauli hizi hutumika sana hata kama mwandishi ameandika kazi yake peke yake. Hii hutumika ili kuondoa dhana ya umilikishi katika uga wa taaluma.

       Mfano;  Masuala yaliyopendekezwa,

                     Jambo lililojadiliwa,

                     Imedhihirishwa,

                     Inapendekezwa,

                     Imekubaliwa n.k.

Jambo jingine ni matumizi makubwa ya vitenzi vya kidhahania. Vitenzi hivyo vya kidhahania ni vile ambavyo havioneshi au kubainisha waziwazi nafsi ya mtenda/mtendwa ama kubainisha mhusika. Matini za sayansi na teknolijia hazioneshi umiliki kama zifanyavyo za taaluma zingine kama fasihi.

        Mfano;  Kutembelea vikundi mbalimbali vya sanaa,

                      Kusoma tafsiri,

                     Ukimwi unaua chukua tahadhari.

Vilevile, ina matumizi makubwa ya nafsi ya kwanza wingi mahali pa nafsi ya kwanza umoja. Mtindo wa lugha katika tafsiri matini za kiufundi hukwepa matumizi ya nafsi ya kwanza umoja na badala yake hutumia nafsi ya pili wingi ikiwa na lengo la kufanya watumiaji wa matini ile kuamini kuwa imefanywa na watu wengi.

       Mfano;  Katika sura inayofuata tutachambua kwa undani zaidi mtindo wa kirasimi...

Mwansoko (1994:26) japo kitabu hichi kakiandika mwenyewe lakini katumia wingi.

                      Tunakubaliana na mawazo ya….

                       Tunazungumzia….

Kadhalika, hutumia sana kauli zisizoonyesha nafsi ya mtendaji. Hii inajidhihirisha pale ambapo mwandishi anakua kama amejitoa katika matini Fulani na kuonekana si muhusika kwa kuweka baadhi ya vipashio ambavyo havioneshi nafsi dhahiri. Hivyo tafsiri ya matini za kiufundi huwa na sifa hiyo.

        Mfano,   Imeafikiwa kuwa

                       Imeadhimiwa kwamba

                       Ilipendekezwa yafuatayo    

                       Inatazamiwa kwepo na…

Baada ya kuangalia mtindo wa lugha unaotumika katika matini za sayansi na teknolojia, sasa tuangalie sifa bainifu/upekee wa matini za sayansi na teknolojia kama ifuatavyo:

Kwanza, hazijigezi na utamaduni wowote. Hii ni kwa sababu matini hizi hutarajiwa kutumiwa na watu wote/ulimwengu mzima na hii ndio maana mara nyingi katika matini za kisayansi majina au istilahi huandikwa kama yalivyo bila kujali athari zake/ukali wa maneno hayo kwa utamaduni wa jamii fulani. Kwa mfano sehemu za mwili wa bianadamu mathalani uke, uume, puru, korodani nakadhalika huandikwa bayana bila kujali nani anapelekewa matini hizo, ana umri gani, heshima gani, au yuko katika muktadha upi. Mfano mzuri tunaweza kurejelea katika vitabu vya sayansi shule za msingi (darasa la sita) ambapo kuna michoro inayobainisha sehemu mbalimbali za mwili wa mwanadamu. Halikadhalika katika zana mbalimbali za kiufundi mfano katika karakana kuna kifaa kinachojulikana kama Mult-purpose spanner ambacho kwa Kiswahili kimetafsiriwa kama spana malaya. Hivyo kwa kiasi fulani kulingana na utamaduni wa waswahili kuna ugumu fulani katika kuzitaja au kuzirejelea zana au vifaa tajwa hapo juu, na wengine huona kuwa ni matusi.

Tafsiri za matini ya sayansi na teknolojia ina matumizi makubwa ya istilahi. Msokile, (1993) anaeleza kuwa, istilahi ni neno litumikalo kwa ufupi wa maneno mengi ya kiufundi kufuatana na ujuzi ama elimu maalumu. Kwa mfano, istilahi za fasihi, istilahi za kemia na jiografia. Katika uga wa sayansi kuna istilahi mbalimbali kama ifuatavyo:

Istilahi za Hisabati ni sphere, triangle, pai na algebra.

Istilahi za Baiolojia ni genetic, photosynthesis, nutrition na excretion.

Istilahi za Kemia ni calcium, element, potassium na carbonate.

Istilahi za Fizikia ni electric, current, ampere na voltage.

Katika istilahi, huwa kuna ugumu katika kupata au kutambua maana za istilahi mpya kwa mfasiri hasa zile ambazo hazifungamani sana na muktadha na hutokea mara moja tu katika matini. Mkabala ulio bora zaidi kwa matini ya kiufundi yenye istilahi nyingi za uvulivuli, ni kupigia mistari istilahi zinazoonekana kuwa ni za msingi wakati usomapo matini chanzi kwa mara ya kwanza na kisha tafuta maana zake kwenye kamusi. Istilahi hizo zinaweza kuwa na maana zaidi ya moja katika Nyanja moja ileile.

Wakati mwingine yawezekana ukakosa kabisa visawe vya istilahi za lugha chanzi katika lugha lengwa yako. Hali hii inapotokea mfasiri hulazimika kuunda istilahi zake mwenyewe kwa kutumia mbinu ambazo hutumiwa na lugha zote kuzalisha maneno mapya. Mbinu hizo ni pamoja na kutumia lugha lengwa yenyewe kwa minyumbuliko, miambatano, miungano, upanuaji wa maana za maneno yaliyopo na uhulutishaji.  Vilevile, mbinu ya kukopa kutoka lugha nyinginezo, lahaja, istilahi za kimataifa pamoja na tafsiri sisi.

Upekee wa mwingine wa tafsiri za kiufundi au za kisayansi na teknolojia, kwa kawaida huwa katika umbo la ripoti ya kiufundi, lakini yawezekana pia ikajumuisha vitabu vya rejea, maelekezo au notisi zinazoandikwa kwa kufuata mtindo wa maandiko ya kitaaluma. Hivyo upekee huu ndio unaoitofautisha matini ya kisayansi na matini zingine ambazo si za kisayansi. Na sifa hii ndiyo huweza kuitofautisha na matini nyingine kama za kifasihi, kisheria, kidini na zingine ambazo zinakuwa katika umbo la sentensi au katika aya ndefu, zisizokuwa katika mwonekano wa chati, grafu, orodha vielelezo, picha kama ilivyo katika ripoti. Hili limeshadadiwa katika ukurasa unaofuata. Pia, katika hoja ya kujumuisha vitabu vya rejea, kama kamusi, orodha ya istilahi na marejeo mengine ni muhimu katika tafsiri ya kiufundi kwa sababu kuna baadhi ya istilahi zinakuwa na maana zaidi ya moja. Kwa hiyo ni vyema kurejelea katika marejeo ili kupata maana mahususi ya istilahi inayoendana na muktadha husika. Kwa mfano; rejeleo lililoambatanishwa katika ukurasa unaofuata. Lakini pia mara nyingine, matini hizi za kiufundi huweza kuwa tu katika mfumo wa notisi au maelekezo ya kitaaluma kama vile, vitabu vya Baiolojia, Kemia, Jografia na taaluma zingine za kisayansi.

Upekee mwingine ni kuwa, tafsiri ya matini za kisayansi na teknolojia hutumia rejesta mbalimbali pamoja na kuonekana imeandikwa vibaya. Rejesta ni mtindo wa lugha inayotumika mahali penye shughuli maalumu inayotumiwa na kundi maalumu la wanajamii. Matumizi ya rejesta nyingi katika tafsiri hii hutokana na tafsiri hii kuwa na mada nyingi tofauti na tafsiri nyingine. Mfano katika vitabu vingi vya sayansi huwa na mada nyingi zilizochambuliwa tofauti na vitabu vya sanaa kama fasihi. Vilevile rejesta nyingi hutokana na mazoea ya watumiaji kama vile, mafundi magari, mafundi baiskeli, watu wa uhandisi na wengine. Kwa mfano fundi baiskeli hutumia rejesta kama vile;

Siti kava – kumaanisha sehemu anayokaa anayeendesha baiskeli

Stelingi – kumaanisha usukani

Breki – vifaa vya kufunga ili kupunguza mwendo

Sahanipeda – kifaa kama sahani ambacho hushika mnyororo

Medigadi – kifaa cha kukinga tope kinachopatikana katika gurudumu

Tairi – gurudumu

breki       filiwili                            kiti                           stelingi                                                                                                                                                                                                     

spoku Tairi (gurudumu)

                            gia                                 padeli                   

Rejesta na maneno yaliyofasiriwa hapo juu ni ya kisayansi na mwonekano wake na namna yanavyosikika katika lugha ya Kiswahili yanaonekana kutokuwa vizuri (hayavutii). Siyo hayo tu, pia hata katika simu tunazozitumia tafsiri ya maneno kutoka Kiingereza kwenda Kiswahili zinaonekana kuwa na ukakasi huo huo uliojitokeza hapo juu. Kwa mfano;

Setting – mipangilio

Phone book – majina

Profile – mifumo

Alarm – kengele

Torch – taa          

Images – picha

Sms – ujumbe

Hiyo ni kwa mujibu wa shirika la simu linaloitwa Nokia.

Kwa  kuhitimisha tunaweza kusema kuwa, tafsiri ya sayansi na teknolojia ina upekee sana japo inakabiriwa na changamoto mbalimbali kama vile, ugumu wa upatikanaji wa istilahi za kisayansi na ugumu wa kupata maana za maneno au istilahi hizo za kisayansi na teknolojia. Hivyo changamoto hizo zinaleta shida katika tafsiri ya matini za sayansi na teknolojia.

MWALIMU MWANAFUNZI (USHAIRI)

NA RICHARD, KASHINJE 0764711129

rkashinje@gmail.com

MWALIMU MWANAFUNZI

1          Mwalimu uwe makini, makini kumakinika

Mwalimu si masikini, akilize kulabuka.

Walimu sikilizeni, yamoyo yalotukuka

Mwalimu ni mwanafunzi, kusoma hana kikomo.

2          Siku uwapo kazini, kusoma huna kikomo

Hata kama nimezani, kitabu hakina komo

Pata yawanazuoni, mapya kwako yaliyomo

Mwalimu ni mwanafunzi, kusoma hana kikomo

3          Usishike mazoea, kusoma moja pekee

Kusema umebobea, hakika si wapekee

Kazi yako watachukua, waliosoma pekee

Mwalimu ni mwanafunzi, kusoma hana kikomo

4          Usipokuwa msomi, tena wakusoma sana

Wanafunzi hawakusomi, kwako ni aibu sana

Hawatakupenda msomi, na hiyo fedheha sana

Mwalimu ni mwanafunzi, kusoma hana kikomo

5          Kumbuka ile kauli, ambayo kwetu nirai

Mwalimu kuwa mkali, wanafunzi kuzirai

Kwako murua kauli, kwao somo wafurai

Mwalimu ni mwanafunzi, kusoma hana kikomo

6          Siku zimebadilika, yakupasa utambue

Wanafunzi huzunguka, ukweli wautambue

Yakupasa kumakinika, wasomi wasiumbue

Mwalimu ni mwanafunzi, kusoma hana kikomo.

7          Msomi tulikuamini, tuakukabidhi kazi

Kwakuwa niutamaduni, nzuri ufanyapo kazi

Pia tuanatatumaini, kazi iota mizizi

Mwalimu ni mwanafunzi, kusoma hana kikomo

8          Kusoma hana kikomo, mwalimu ni mwanafunzi

Mwanafunzi hana komo, kusoma ni mwanafunzi

            Haya ndani yawe yamo, kazi ni uwanafunzi

Mwalimu ni mwanafunzi, kusoma hana kikomo

Mashairi ya kiswahili

USHAIRI WA KISWAHILI

HAKI

1          Maisha haya jamani, kweli niipatashika

Maisha kama majani, kweli yanapukutika

Maisha yalo gizani, leo yaanasikika

Haki yamtu jamani, hakika nipatashika.

2          Tuliishi kwaamani, tena kwakujiamini

Haki zetu mikononi, wote tulizitieni

Lakini wetu karani, leo twamzikeni

Haki ya mtu jamani, hakika nipatashika.

3          Kila mnyonge nyumbani, wote walifurahia

Swahibu kwake moyoni, kwake alipigania

Amani kwetu moyoni, wote tulisherekea

Haki ya mtu jamani, hakika nipatashika.

4          Kichwa chake chahekima, busara zimesimama

 Kelo za watu mapema, tayari kuzitazama

Waume na kinamama, haki hawakulalama

Haki ya mtu jamani, hakika nipatashika.

5          Tuliishi kwa matao, busara yake karani

Karani wetu mtwao, sote twaweka kirini

Twakukumbuka wanao, leo hii korokoroni

Haki ya mtu jamani, hakika nipatashika.

6          Mungu ulo mbinguni, sikia hiki kilio

Mjalie wetu karani, korokoroni kilio

Wote tunamdhamini, twomba tena kwakilio

Haki ya mtu jamani, hakika nipatashika.

NA RICHARD, KASHINJE 0764711129

rkashinje@gmail.com

MIIKO YA KABILA LA WAKEREWE

Falsafa nidhana nyeti sana katika maissha  na utamaduni wa wabantu waishio katika bara la Afrika. Katika kujadili swali hili tutaanza kujadili dhana za Falsafa jinsi ilivyoelezwa na wataalamu mbalimbali, tutaleleza maana ya miiko jinsi ilivyoelezwa na vyanzo mbalimbali, tutaeleza historia fupi ya wilaya ya Ukerewe, tutaeleza kiini cha swali letu ambapo tutakeleza miiko mbalimbali ambayo inapatikana katika kabila la Wakerewe na hatimaye tutahitimisha kwa kutoa tathimini ya miiko hiyo kwa sasa jinsi inavyochukuliwa. Tuanze kwa kuziangalia maana mbalimbali za Falsafa jinsi ilivyojadiliwa na wataalamu mbalimbali kama ifuatavyo;

http://sw.wikipedia.org/wiki/Falsafa Falsafa ni jaribio la kuelewa na kueleza ulimwengu kwa kutumia akili inayofuata njia ya mantiki kwa kuchunguza mambo kama kuweko na kutokuweko, ukweli, ujuzi, uzuri, mema na mabaya, lugha, haki na mengine yoyote.

http://pengotz.blogspot.com/2007/12/falsafa-ya-elimu-tanzania.html wanaeleza kuwa, falsafa ni taaluma inayojishughulisha na kutafuta ukweli wa jambo kwa njia ya kutafakar.

Kwa ujumla tunaweza kuseama kuwa, Falsafa ni tawi la sanaa ambalo linajishughulisha na kutafuta ukweli wa mambo jinsi yalivyo kwa njia ya fikra na tafakuri za hali ya juu juu ya mambo hayo ambayo ni ukweli, mantiki, kuwepo na kutokuwepo kwa mambo.

Baada ya kueleza maana ya Falsafa jinsi ilivyoelezwa hapo juu sasa tuziangalie maana za  miiko jinsi zilivyojadiliwa navyanzo mbalimbali kama ifuatavyo;

en.wikipedia.org/wiki/Taboo Miiko ni makatazo makali ya matendo yaliyo katika imani ya tabia ambayo pengine ni takatifu sana au laana sana kwa mtu binafsi wa kawaida kufanya chini ya tishio ya adhabu isyo ya kawaida. (tafsiri yetu)

www.wisegeek.com/what-is-a-taboo.htm  Mwiko ni kukataza dhidi ya shughuli fulani, kwa kawaida mizizi katika imani za kitamaduni au maadili. Vitu, watu, na maeneo pia inaweza kama mwiko ilivyoelezwa, kwa maana ya kuwa wao ni haramu au kwamba sheria maalum zinazowazunguka wao.

www.oxforddictionaries.com/definition/english/taboo Miiko kijamii au kidini na desturi ni kukataza au kuzuia vitendo fulani au akipinga kushirikiana na mtu fulani, mahali, au jambo.

Hivyo, miiko ni makatazo ambayo jamii huyaweka na kuyatilia adhabu kali kwa mtu yeyote ambaye angeweza kukaidi maagizo hayo.

Baada ya kumaliza kueleza maana ya miiko sasa tuiangalie historia ya wilaya  ya Ukerewe  ambamo ndimo miiko yetu tuliyoijadili ndimo ilimotoka kama ifuatavyo;

https://envaya.org/lakevictoriachildren_lvc/history wanaeleza  kuwa, Ukerewe ni kisiwa kubwa katika Ziwa Victoria ambacho ni kubwa ya kitropiki na ni cha  pili kwa ukubwa  katika maziwa yenye maji baridi  duniani. Kisiwa hiki kina ukubwa wa eneo la 6400 km2.  nchi kavu ina  640 km2 ni nchi na wengine 5760 km2 ni maji ya Ziwa Victoria Kuna visiwa 38 kisiwani Ukerewe kambapo makao makuu yake ni wilaya ya  Nansio . Kati ya visiwa 38, visiwa 15 ni ya kudumu na hutumika kwa makazi wakati vinavyobaki hutumika kama makazi yamda kwa wavuvi . Wilaya iko kusini mwa Wilaya Ilemela na Magu. Mashariki kuna Wilaya  Bunda na Musoma katika Mkoa wa Mara, kwa kusini magharibi inapakana na Wilaya ya Sengerema, kwa magharibi mkoa wa Kagera na kaskazini Jamhuri ya Kenya na Uganda

baada ya kumaliza kueleza historia ya wilaya ya ukerewe ifuatayo ni miiko inayopatikana katika wilaya ya ukerewe katika kabila la wakerewe.

1)      Nimarufuku kwa mtoto wa kiume kukaa jikoni, maana yake ni kuwa, nguo za mama yake zinaweza kuvuka akaona uchi wa mama yake. Lakini maana yake halisi ni kuwa kama mtoto wa kiume angekaa jikoni angeliweza kuunguo

2)      Nimarufuku kuua chatu. Maana yake kwani ni unauugua bila kupona na hadi kufa. Lakini ni kwamba chatu alikuwa amefugwa na mtemi wa wakerewe.

3)      Nimarufuku mwanamke kutaja baba mkwe wake kwa jina lake au jina linalofanana na la baba mkwe wake. Maana yake ni kutunza heshima na badala yake mwanamke alitafta tafsida ya jina hilo ndiopo amuite baba mkwe wake.

4)      Nimarufuku kwa mtu yeyote kuanza kuchimba kaburi la mtualiyefariki  mwenye magonjwa  kama kifafa, kichaa mpaka ndugu yake aanza kuchimba ndipo wengine wafuatie. Hii ikikiukwa watu hao watauugua  mpaka kufa. Na suluhu yake ni kwamba mazindiko hufanywa ili kuhakikisha marehemu anazikwa na magonjwa yake.

5)      Nimarufuku kwa bibi harusi kukatisha katikati ya uwanja wa kaya. Hii ni kwa sababu katikati ya uwanja ndipo baba nyenywe nyumba alipokuwa akiotea moto kwa hiyo angeliweza kumuona akiwa uchi.

6)      Nimwiko kwa mwanamke aliyeolewa kula na baba mkwe wake meza moja.  Hii ilikuwa ni kwa sababu wanaume wanakula haraka na wanawake wanakula taratibu hivyo waliogopa mkwe wao kutokushiba.

7)      Nimwiko kwa mwanamke kula nyama ya kuku au mayai yake kwa kuogopa kuwa watoto wangekuwa na tabia za kula kila kaya. Lakini maana yake ya ndani ni kuwa; kwakuwa wakerewe ni wafugaji  wa kuku kwahiyo waliogopa kuku wao kumalizwa na mama wakati wa ujauzito.

8)      Nimarufuku kwa  mtoto yeyote kukalia kinu kama akikalia kinu hatakua lakini maana yake ni kwamba ikiwa mtoto akikalia kinu angeweza kutoa ushuzi na hatimaye kuchafua kinu ambacho ni chombo cha kutwangia nafaka.

9)      Nimarufuku kwa mwanaume kula na mama mkwe wako. Kwani angweza kumlaza njaa lakini maana yake ni kwa nguo za mama mkwe wake zingeweza kuanguka na kumuona uchi wake.

10)  Nimarufuku kwa wanaume katika familia kula meza moja na wanawake kwani nguo zingaliweza kuanguka na kuwaona dada zake na mama zake uchi. Lakini ni kwamba mwanamke anakula taratibu na mwanaume anakula haraka haraka hivyo waliogopa kuwalaza njaa wanawake.

11)  Nimarufuku kwa mkerewe kula ndege aina ya nfunzi kwani ataugua ugonjwa wa kuvuka ngozi ya juu na ngozi ya ndani kuja juu. Lakini maana yake ni kuwa kwa kuwa ndege huyo alikuwa natumika katika kufanyia shughuli za kiganga hivyo waliogopa kuruhusu ndege hao wasilike ili wasije wakaisha mana hata upatikanaji wake ni adimu sana.

Kwa kuhitimisha tunaweza kutoa tathimini ya miiko hiyo na jinsi ilivyo kwa sasa. Mpaka kufikia mwanzoni mwa miaka ya tisini miiko ilikuwa bado ina mashiko na ilikuwa ikifanya kazi na watu waliieheshimu. Lakini baada ya kuingia kwa maendeleo ya sayansi na teknolojia yaliyosukumwa na utandawazi miiko mingi ya wabantu imekufa kwa kuwa mambo siku hizi yanapelekwa kizungu na kwa hali hii kuna hatari ya miiko kufa na kupotea kabisa . hivyo juhudi za ziada zinahitajika sana ili kuweza kuzilithisha katika vizazi vijavyo kwa kuanzisha miradi mbalimbali ya kuandika miiko ili kuzitunza kwa mstakabali wa maisha ya baadaye.

MAREJELEO

www.oxforddictionaries.com/definition/english/taboo  imepakuliwa tarehe 14/04 saa 2:10 usiku

https://envaya.org/lakevictoriachildren_lvc/history   imepakuliwa tarehe 14/04/2015 saa 2:28 usiku

http://pengotz.blogspot.com/2007/12/falsafa-ya-elimu-tanzania.html imepakuliwa tarehe 13/04/2015 saa 4:48 asubuhi

www.wisegeek.com/what-is-a-taboo.        Imepakuliwa tarehe 14/04/2015 saa 12:36 jion

en.wikipedia.org/wiki/Tabo  imepakuliwa tarehe 14/04/2015 saa 2:16 usiku

http://sw.wikipedia.org/wiki/Falsafa. Imepakuliwa tarehe 13/04/2015 saa 4:18 asubuhi

KATEGORIA ZA KISARUFI KWA MKABALA WA KIMAPIKEO

 KATEGORIA ZA KISARUFI KWA MKABALA WA KIMAPIKEO

Dhana ya kategoria ya kisarufi ni dhana telezi na ina ukakasi katika kuieleza licha ya uwepo wa  wataalamu mbalimbali ambao wamejaribu kuifasili. Katika kujibu swali hili tutaanza kueleza maana ya kategoria jinsi ilivyoelezwa na wataalamu mbalimbali, tutaeleza maana ya kategoria ya kisarufi, vilevile tutaelezea dhana ya sarufi mapokeo tukihusisha mawazo ya wataalamu  mbalimbali, pia tutadadavua kategoria ya kisarufi kwa mkabala wa sarufi mapokeo hatimaye tutahitimisha kwa kueleza faida na hasara za sarufi mapokeo.

Kwa kuanza, tuijadili dhana ya kategoria ya kisarufi jinsi ilivyojadiliwa na wataalamu mbalimbali kama ifuatavyo;

Zabroni (2013); anaeleza kuwa, kategoria ni sifa zinazoambikwa katika aina mbalimbali za maneno.

Chombozi. Blogspot.com; waeleza kuwa, kategoria ni aina za maneno kadri ya uainisho wake kutegemeana na sifa za maneno husika kuwekwa katika kundi moja.

Matinde (2012); wanaeleza kuwa, kategoria ni jumla ya maumbo, faridi na vipashio vilivyo katika hadhi sawa  na huchangia sifa fulani katika tungo.

Hivyo, tunaweza kueleza kuwa kategoria ni maumbo au vipashio mbalimbali vya kisarufi vinavyotumika kubainisha mahusiano ya maneno katika tungo mbalimbali za lugha.

Baada ya kupata uelewa juu ya dhana ya kategoria kama ilivyoelezwa na wataalamu mbalimbali, sasa tujadili dhana ya kategoria ya kisarufi huku tukihusisha mawazo yetu na mawazo ya  wataalamu mbalimbali kama ifuatavyo;

www.out.ac.tz; wanaeleza kuwa, kategoria ya kisarufi ni kundi la maneno lenye sifa za kisarufi zinazofanana.

Matinde  (2012: 187);  anaeleza kuwa, kategoria za kisarufi ni maumbo au vipashio vya kisarufi vinavyotumika kubainisha mahusiano ya kategoria za maneno katika sentensi.

www. Englishclub.com;  wanaeleza kuwa, kategoria za kisarufi (grammatical category) inahusu sifa maalumu ya neno ambayo inaweza kusababisha kwamba neno au maneno  kuhusiana na mabadiliko katika mfumo wa kisarufi. ( tafsiri yetu)

www.thefreedictionary.com;  wanaeleza kuwa, kategoria za kisarufi ni aina za maneno yenye sifa za kisarufi zinazofanana.

Kwahiyo tunaweza kusema kwamba, kategoria za kisarufi ni sifa ya kitu (maneno au neno) ndani ya sarufi ya lugha.

Baada ya kueleza maana ya kategoria ya kisarufi jinsi livyoelezwa na wataalamu mbalimbali na vyanzo vingine. Sasa tuieleze dhana ya sarufi mapokeo huku tukihusisha mawazo ya wataalamu mbalimbali kama ifuatavyo;

Massamba na wenzake (1999); wanafafanua kuwa sarufi mapokeo ni sarufi elekezi ilisisitiza usahihi wa lugha kwa kuonyesha sheria ambazo hazina budi kufuatwa, mathalani, kufanya muundo fulani wa sentensi uonekana  kuwa sahihi, au sheria ambazo hazina budi kufuatwa  ili kufanya matamshi ya neno fulani yakubalike kuwa ndio sahihi. Sarufi  hizo za kimapokeo zilikuwa zikisisitiza jinsi ambavyo lugha haikupaswa kuwa.

Kwahali hiyo; tunaweza kusema kuwa, sarufi mapokeo  ni sarufi ya kale  ambayo ilionekana kutokuwa na msimamo wa Kisayansi katika kuelezea lugha bali ilikuwa na mwelekeo wa kifalsafa na kujikita katika kutambulisha kategoria mbalimbali za kisarufi ambazo zinatumika hadi hivi sasa.

Baada ya kumaliza kujadili maana ya sarufi mapokeo;  sasa tuzigeukie kategoria za kisarufi kwa mujibu wa mkabala wa sarufi mapokeo ,

Kategoria ya nafsi; hii ni kategoria ya sarufi mapokeo ambayo huelezea viwakilishi vya matenda/ mtendwa ambavyo huambikwa kwenye vitenzi.Jedwali lifuatalo linaoneshsa  kategoria za nafsi tatu ambazo pia zinaonekana katika maumbo ya umoja na wingi zikiwa na viambishi vipatanishi vyake.

Nafsi	Umoja	Viambishi vipatanishi	Wingi	Viambishi vipatanishi
I	Mimi	Ni-	Sisi	Tu -
II	Wewe	U -	Ninyi	M -
III	Yeye	A -	Wao	Wa -

Mfano wa utokeaji wa nafsi katika tungo;

(i)                 Ni-, hii huonesha nafsi ya kwanza .

 Mfano; Mimi ninakula.  (umoja)

              Sisi tunakula.  (wingi)

(ii)               U-,  hii huonesha nafsi ya pili .

(iii)             Mfano: Juma unakula? (umoja)

                Juma mnakula? (wingi)

(iv)             A-, hii hueonesha nafsi ya tatu .

   Mfano: Mtoto anakimbia. (umoja)

                Watoto wanakimbia. (wingi)

Kategoria ya njeo. ni kategoria ya kisarufi mapokeo ambayo huonesha na kuelezea tendo linavyotendeka ,lilivyotendeka na litakavyotendeka. Katika lugha ya Kiswahili kategoria za njeo huwakilishwa na viambishi vitatu ambavyo ni;  -na-,  -li-, na –ta-.

(a)    –na- katika kuonesha wakati uliopo

Mfano, Wanatembea.

             Anakula.

(b)   –li- hii huonesha wakati uliopita

Mfano, Watoto walicheza mpira.

             Walimu walifundisha.

     (c) -ta-  hii huonesha wakati ujao katika tungo.

 Mfano, Mwalimu atafundisha kesho.

              Rehema atarudi wiki ijayo.

Kategoria ya idadi. Hii ni kategora ya sarufi mapokeo ambayo huonesha idadi katika tungo zinazohusu umoja na wingi. Mara nyingi huonekana katika nomino na aina zingine za maneno  kama vile vitenzi na vivumishi.

Mfano.

(a)   Mtoto anakimbia. (umoja)

     Watoto wanakimbia . (wingi)

(b)   Msichana mzuri . (umoja)

     Wasichana wazuri. (wingi)

Kwa kurejerea mifano hii viambishi  m-  na  wa-  kwa pamoja ni kategoria za idadi.

Kategoria ya hali. Hii ni kategoria ya kisarufi mapokeo ambayo huelezea  utendekaji wa lile tendo ambalo lawezakuwa katika hali timilifu yenye kiambishi  -me- au hali ya mazoea yenye kiambishi hu-

Mfano; -me- katika hali  timilifu

(a)    Mwanaidi ametoroka nyumbani.

(b)   Mwalimu amefundisha kiswahili.

(c)    Juma amekimbia kichakani.

Mfano;  hu- katika hali ya mazoea

(a)    Mutta hufundisha Kiswahili.

(b)   Tababa hutembea harakaharaka.

Kategoria ya jinsia; hii ni aina ya kategoria ya kisarufi mapokeo ambayo hubainisha maumbile katika tungo.  Zipo jinsia za aina mbili.

(a)    Jinsia ya kibaiolojia

(b)   Jinsia ya kisarufi

(a)    Jinsia ya kibaiolojia; hii ni aina ya jinsia  inayohusu maumbile ya mtu .Aina hii  husawiriwa na lugha. Aidha katika lugha ya Kiingereza maneno kama Patron, He, Boy na Headmaster hudokeza jinsia ya kiume ilhali yale ya Matron, She, Girl na Headmistress hudokeza jinsi ya kike.

(b)   Jinsia ya kisarufi; udhihilishwa na maneno ya augha kuwekwa kwenye makundi bila kuzingatia kigezo cha kibaiolojia. Hata hivyo, baadhi ya nomino katika lugha ya Kiswahili mfano; msichana, mvulana, bibi, Baba , mama, kaka, dada na babu hudokeza jinsia.

Kategoria ya dhamira. Mtei (2008 uk.140); anaeleza kategoria ya dhamira na kuanza na fasili ya dhamira kuwa  ni  kipengere cha kisarufi na kimaana ambacho huonesha lengo/ maana/ mwelekeo inayoiburiwa na vitenzi mbalimbali katika sentensi. Baada ya fasili hii amabainisha aina za dhamira kama ifuatavyo;

(a)    Dhamira elezi/ arifu;  hii hutumiwa kueleza ukweli wa mambo jinsi ulivyo vilevile hutoa taarifa kuhusu jambo.

Mfano, (i) Mzozo huu umetatuliwa.

            (ii) Mwizi yule alikamatwa.

(b)   Dhamira amrishi; anaieleza kuwa nidhamira ambayo hutumiwa kuonesha amri, ombi/ kutahadharisha.

Mfano, (i) Simama juu.

            (ii) Lete hilo jembe.

© Dhamira tegemezi; hii hutumiwa kuonesha hali ya kutokuwa na hakika au uwezekano wa mambo au kutokea kwa matukio .

            Mfano, (i) kutokuwa na hakika.

      (a) Labda hakupata taarifa zako.

                              (b) Ikiwezekana nitakuja nae.

                       (ii) kutegemea kwa matukio.

            Mfano,  (a) Mwalimu angenipa mtihani wangu ningeweza kufanya masahihisho.                                                                      

              (b)  Shule zikiongezeka watoto wengi watapata elimu.

      (iii) uwezekano wa jambo.

Mfano,  (a) Mvua ingenyesha asubuhi tu.

                          (b) uzembe wake ungedhibitiwa mapema.

Kategoria ya kauli; katika kufafanua dhana hii Matinde (2012:190-205) anaeleza dhana ya kauli kuwa, ni kategoria ya kisarufi ambayo uamilifu wake umekitwa katika  kitenzi. Pia amezibainisha kauli mbalimbali zinazojitokeza katika lugha ya Kiswahili kama ifuatavyo;

I.                   Kauli ya kutendwa; hii ni kauli  ambayo hubainisha kuwa kiima ni mtendewa au mtendwa.

Mfano,  (i) Uwanja umefyekwa.

              (ii) Nyumba imechomwa.

II.                Kauli tendi; hii ni kauli ambayo hubainisha kuwa kiima ni mtenda. Kauli hii  huonyesha kuwa nomino iliyopo kwenye kiima ndiyo; ilitenda, itatenda, au inatenda kitendo husika katika tungo.

   Mfano. (i) Mwajuma alipanda maboga.

               (ii) Mwalimu anafundisha.

       III. Kauli ya kutendeka; hii haioneshi uhusiano ulio wazi baina ya kiima na yambwa. Hata                                                  hivyo, kiima hupata athari kutokana na kitendo husika. Katika kauli hii alomofu zinazoonesha kauli hii ni {-ik-}, {-ek-}, {-lik-}, {-lek-}, {-ikan-} na {-eken-}.

Mfano, (i) Nyumba inaanguka.

            (ii) Kiti kimevunjika.                                                                                         

           (iii) Fanyika

          (iv) Vukika

          (v) Tosheka

     (vii) Ngoma hiyo haikututeka.

V.                Kauli ya kutendewa; hii hujumuisha vitenzi vinavyotokana na kauli ya kutendea kuongezewa viambishi. Alomofu zake ni {–w-}, {-liw-}, {-iw-} au {-ew-}

Mfano, (i) Pigwa

                  (ii) Cholewa  

                  (iii) Imbiwa

VI.             Kauli ya kutendeka; hii ni kauli ambayo huonesha jinsi jambo linavyotendeka. Alomofu zinazobainishwa katika kauli hii ni {-ek-}, {-ik-}, {-lik-}

  {-elek-}, {-ikan-}, na {-iken-}.

Mfano; (i) pigika

           (ii) chezeka

          (iii) Someka

VII.          Kauli ya kutendua; kauli hii hudhihirishwa na kinyume cha utenduzi. Alomofu za kauli hii ni. {-u-}, {-a-}, {-i}, {-e-}.

Mfano: (i) Fungua

            (Ii) Umbua

            (Iii) Chomoa

VIII.       Kauli ya kutendana; hii ni kauli ambayo hubainisha  uhusiano fulani kati ya kiima na yambwa. Alomofu za kauli hii ni {-an-}

  Mfano.  (i) Sukana

                                   (ii) Chekana

                                    (iii) Somana

IX.             Kauli ya kutendesha; hii ni kauli ambayo hubainisha dhana ya usababisho kati ya kiima na yambwa. Alomofu zinazojitokeza katika kauli hii ni: {-esh-}, {-lesh-},            {-lish}, {-ez-}, {-iz-} ambazo hutegemea vitenzi husika katika tungo.

Mfano; (i) Ogesha

            (ii) Pigisha

           (iii) Chezesha

Kategoria ya uhusika; Matinde (2012:207), ameeleza uhusika kuwa ni kategoria ya kisarufi ambayo huonyesha uhusiano wa viambajengo katika tungo. Aidha huonyesha uamilifu wa kila kiambajengo katika tungo na athari ya kila kiambajengo hicho kwa viambajengo vingine. Uhusika huu huweza kugawanyika katika aina sita kama ifuatavyo;

(i)                 Uhusika wa kiima; huu hubainisha kuwa nomino, au kiwakilishi chake huchukua nafasi ya kiima.

   

Mfano: (a) Daktari alimkaribisha mgonjwa.

                          (b) Musa amejengewa nyumba .

  (ii)      Uhusika tendea; uhusika huu huonyesha kuwa nomino au kiwakilishi chake                     kinathirika kutokana na tendo fulani.

                        Mfano: (a) Mwiba ulimchoma Jeska.

                                (b) Yeye alifukuzwa na mwalimu.

(iii) Uhusika ala; huu huonesha kitu ambacho hakina hisia kilichotumika katika         kutekeleza kitendo au jambo fulani. Kifaa hiki hutumika kusababisha utokeaji wa tendo au hali ambayo inadokezwa na kitenzi.

Mfano: (a) Alivunja mlango kwa nyundo.

            (b) Alimkata kwa panga.

(iv) Uhusika yambwa; huu huonyesha kuwa nomino au kiwakilishi chake kimechukua nafasi ya yambwa katika tungo.

            Mfano: (a) Jumanne alinunuliwa baisikeli.

            (a)  Mfano: Mwanafunzi aliyefauru vizuri awazawdiwa daftari.

(v) Uhusika mahali; huu hubainisha mahali au mwelekeo wa kieneo wa hali au tendo ambalo  linadokezwa na kitenzi.

            Mfano: (a) Mbwa yuko nyuma ya kabati.

                           (b) Ameweka jagi chini ya meza.

(vi) Uhusika  mtendwa au mtendewa; huu hudhihirisha kiumbe chenye hisia ambacho kinathirika na hali au tendo linalodokezwa na kitenzi.

Mfano: (a) Mtoto aliangushwa naa mbuzi wake.

               (b) Yule msichana amechomwa na mwiba.

Kategoria ya ngeli; Wahiga (1999:40), analeza maana ya ngeli kuwa ni jamii ya nomino zenye kuleta mabadiliko ya aina moja ya viambishi vya maneno katika umbo la umoja na wingi. Masebo na wenzake (2003) wanaeleza kuwa, huu ni mtazamo mkongwe zaidi uliofuatwa na wanasarufi mapokeo ambao miangoni mwao alikuwa ni Meinholf baadaye akafuatwa na Broomfeld (1931) na Ashitoni (1944) ambao waliziainisha nomino kulingana na viambishi awali vya nomino. Nomino zote zilizokuwa na viambishi vinavyofanana ziliwekwa katika kundi moja na kufanya ngeli moja.

Mfano ni katika jedwali lifuatalo;

	Ngeli	Viambishi awali vipatanishi	Mifano
1	A-WA	A-    Umoja WA- wingi	Mtoto anakuja - watoto wanakuja Mwalimu ameondoka - walimu wameondoka
2	U-I	U- umoja I-wingi	Mmea umenyauka - mimea imenyauka Mkungu umenunuliwa - mikungu imenunuliwa
3	LI-YA	LI-Umoja YA- wingi	Yai limepasuka - mayai yamepasuka Embe limeoza - maembe yameoza
4	KI-VI	KI- Umoja VI- Wingi	Kiti kimevunjika - viti vimevunjika Kikombe kimekatika - vikombe vimekatika
5	I-ZI	I-umoja ZI- wingi	Nyanya imechumwa - nyanya zimechumwa Soda imeuzwa - soda zimeuzwa
6	U-ZI	U- umoja ZI-wingi	Ufunguo umepotea - funguo zimepotea. Uzi umenunuliwa - nyuzi zimenunuliwa.
7	U-YA	U- Umoja YA- wingi	Ugonjwa umeenea - magonjwa yameenea Uasi umeisha - maasi yameisha
8	KU	KU- Umoja	Kusuka kunachosha Kuigiza kunaburudisha
9	PA-MU-KU	PA-umoja MU-Umoja KU- umoja	PA- Mahali hapa pananuka MU- Mahali humu munamaji KU- Mahali kule kuna giza.

Kwa hiyo, licha ya wanasarufi mapokeo kutumia lugha ya kilatini kama kigezo cha kupima ubora wa lugha kuwa ni makosa kwa sababu ya kuwa kila lugha ina mtindo wa kipekee wa kuunda tungo zake, lakini faida kubwa inayojitokeza kwa wanasarufi mapokeo ni kuwa waliweza kuanzisha kategoria mbalimbali za kisarufi ambazo zinatumika mpaka sasa katika uga wa sarufi.

  MAREJELEO

Masebo na wenzake, (2002).  Kiswahili Kidato cha 3 na 4. Nyambari Nyangwine Publishers:

                          Dar es Salaam.

Massamba na wenzake, (1999). Sarufi Miundo ya Kiswahili Sanifu (SAMIKISA). TUKI:

                          Dar es Salaam.

Matei, A. K. (2008). Darubini ya Sarufi. Phoenix Publishers: Nairobi.

Matinde, R. S. (2012). Dafina ya Lugha; Isimu na Nadharia. Serengeti Educational Publishers

            (T) Limited: Mwanza.    

Philipo, Z. (2013). Sintaksia ya Kiswahili. Chuo Kikuu cha Dodoma: Dodoma.

Waihiga, G. (1999). Sarufi Fafanuzi ya Kiswahili. Longhorn Publishers: Nairobi.

www.chombozi.blogspot.com. (Ilitembelewa tarehe 23/12/2014 saa 04:30 usiku.)

www.englishclub.com. (Ilitembelewa tarehe 23/12/2014 saa 05:45 usiku.)

www.out.ac.tz. (Ilitembelewa tarehe 23/12/2014 saa 05:50 usiku.)

www.thefreedictionary.com. (Ilitembelewa tarehe 24/12/2014 saa 07:01 usiku.)